Crimean.txt

Herodotosqa köre milâttan evel VII ve VIII asırda Şimaliy Kavkazda şimdiki Rusiye ve Ukraina vilâyetinde yaşağan atlı köçebe Kimmerler, Skitlerniñ basqısınen yurtlarını terk etip Kavkazdan Anadoluğa kirdiler.
Qara deñiz şimaliy yalılarındaki atiqiy qazılardan kimmerler ile bağlı çoq az bilgige rastlanğandır.
 Amma katakomb medeniyetinden soñ ortağa çıqqan srubnaya medeniyetinen beñzerlikler taşımaqtadır.
VI asırnıñ soñu - Türkiy Qağanatnıñ orduları şarqiy Qırımğa kirip vaqtınca Bosporosnı basıp aldılar.
VI asırnıñ soñu – VII asırnıñ birinci yarısı. 
Şarqiy Qırım bulğar qabileleriniñ birligine kire.
VII asırnıñ soñunda hazarlar deyerlik bütün Qırımnı zapt eteler, faqat Hersonesos Bizans iqtidarınıñ altında qaldı.
IX asırnıñ soñu. Peçenegler Hazar Qağanatını darma-dağın ettiler, Qırımğa kirdiler ve Hersonesosqa ketken kervan yolunı nezaretke aldılar.
XI asırnıñ birinci yarısı XII asırnıñ soñu.
 Qıpçaqlar çöl tarafnı, Qırımnıñ cenübiy yalı boyunı ve Rus Tmutarakan knâzlığınıñ meydanını elde ettiler.
XIII asır - Bizansnıñ iqtidarı zayıflaştı. 
Müstemlekeleriniñ bir qısmı cenevizlerge keçe, bir qısmı mustaqil Gotiya prinsligi (ya da Teodoro prinsligi) olıp ayrıldı.
1222 senesi Selcükler Sudaq şeerinde yerleşmege tırıştılar.
 Cenevizlerniñ qalesinde türkler qurğan cami qaldı.
1239 senesi Qırımnı Batu hannıñ moğol ordusı feth etti.
 Qırımnıñ çölü Altın Ordunıñ bir qısmı olıp qaldı.
1255-1260 seneleri Altın Ordunıñ hanı Berke Qırımnı Oreng Timurğa berdi.
XIII asırnıñ 60-ncı seneleri.
 Solhat şeerinde (şimdiki Eski Qırım) Buharadan çıqqanlar tarafından cami qurulğan.
1289 senesi Solhat şeerinde qıpçaqlardan çıqqan doğma qırımlı Mısır sultanı Malik Beybarsnıñ parasına cami quruldı.
1290 senesi Noğay Altın Ordunıñ tümen başı Qırımğa akim oldı.
1294-1295 seneleri Solhat şeerinde latin-fars-qıpçaq luğatı “Kodeks Kumanikus” tertip etildi.
1314 senesi Solhat şeerinde Özbek hannıñ camisi quruldı.
1357-1359 seneleri Qırım emir Mamayğa ait edi.
1532-1551 seneleri I Sahib Geraynıñ idare etüv devri. 
Şimaliy yalıboyundaki köçebe qabilelerni Qırımda oturıq olıp yaşamağa mecbur etti.
Moskva knâzlığınıñ Qazan ve Hacı Tarhanğa yapqan ücüm etüv siyasetine qoltutaraq Moskvağa bir qaç kere arbiy yürüş etti.
1551-1577 seneleri I Devlet Geray idare etüv devri. 
O idare etken devirde bir çoq noğaylar Don ve Özü arasındaki onıñ topraqlarında köçebe ömür keçirdiler.
 Faal arbiy-siyasiy areketler etti, em de Osmanlı Devletinden mustaqil sürette siyaset yürsetti.
1571-1572 seneleri.
Qırım-Rus cenki. 
I Devlet Geray tarafından Moskva alındı ve yaqıldı. 
Netice, Moskva çarı IV İvan Livoniyanı ve Qırımnı basıp aluv planı bozuldı.
1607 senesi Qırım Hanlığı Moskva çarlığına qarşı Lehistannen birlik tüzdiler. 
1607-1617 seneleri Qırımlar noğaylarnen beraber Rusiyege arbiy yürüşler yaptılar ve bunıñnen Moskvanıñ Lehistanğa yapqan sıqıntısını bayağı boşattılar.
1648 senesi Zaporog qazaqlarınıñ ordusı Toğay beyniñ 4 biñ qırımtatar ile qoltutuvı neticesinde Sarı Suv (Жовті води) özeninde lehlerniñ üstünden ğalebe qazandı. III İslâm Geray Bogdan Hmelnıtskiynen 6 yıl devam etken birlik tüzdiler.
1657-1667 seneleri Rus-Leh cenki.
 Bu cenkte qırımtatarlarnıñ ordusı lehlerniñ tarafından olıp iştirak ete.
1681 senesi Rusiye, Osmanlı Devleti, Lehistan ve Qırım Hanlığı 20 yılğa Bağçasarayda barışıq muqavelesini imzaladılar.
1687 senesi Rusiye ve Lehistan arasındaki “Ebediy sulh” (Вечный мир) aqqında şartlarına (1686 senesi) köre knâz Vasiliy Golitsın komandanlığı altında yüzbiñli Rusiye ordusı Qırımğa arbiy yürüş yapa. Qırımlar Rusiye arbiy kampaniyasına dayanılmaycaq şarait yarataraq, çölni yaqtılar.
 Getman Samoylovıçnıñ qazaqları ruslar tarafından olıp yürüşte iştirak etmeknen baş tarttılar.
 Golitsın Orğace yetip barmadı ve artqa qayttı.
1689 senesi knâz Golitsın komandanlığı altında rus ordusınıñ Qırımğa yapqan ekinci yürüşi. 
1771 senesi Qırım-Rusiye yaqınlaşmasınıñ tarafdarı II Sahib Geray Qırımnıñ yañı hanı (1771-1775 seneleri) – qalğa ise ağası Şahin Geray oldı, lâkin Qırımda knâz Vasiliy Dolgorukov komandanlığındaki rus ordusı saiplik yapa edi.
1772 senesi, noyabr 1. Devamlı sürette alıp barılğan subetlerden soñ, Rusiye çarı II Sahib Geray ve Qırım asılzadelerini Qarasuvbazarda Qırımnı Osmanlı Devletinden mustaqilligini ilân etken birlik muqavelesine imza qoymağa mecbur etti.
1771-1783 seneleri. 
Rusiye Qırımnı almaq içün azırlıq köre.
 Bunıñ içün qırımlı asılzadeler arasındaki özara añlaşılmamazlıqlardan faydalana ve Şahin Geray etrafında Rusiye tarafını tutqan gruppanı teşkil ete.
I Selim Geray rus arbiy kampaniyasını muvafaqiyetli diplomatik subetlernen bozdı.